hành trình Mộc Châu khách thăm quan sẽ đến một bản làng nằm dưới đỉnh núi Pha Luông, gọi là bản Cột Mộc hoặc gọi bản Long Lanh cũng được , bởi vì nơi đây có những mái nhà, sàn nhà và tất cả những gì ở đây kết thành nếp nhà đều làm bằng gỗ long lanh. Những mái gỗ rêu phong hàng trăm năm qua phơi mưa, phơi nắng vẫn âm thầm đọ sức với bao mùa nương rẫy đi qua. Có mái nhà thời gian đã làm cho đất bụi kết dày trên khe gỗ, thậm chí có chỗ cỏ mọc tươi tốt.

Những ngôi nhà lợp từ gỗ long lanh

Gỗ long lanh có thân thẳng tắp như cây tre, cây nứa trên rừng và có mùi rất thơm, nơi đây thời tiết khắc nghiệt, mùa hè thì nóng như thiêu như đốt còn mùa đông đến chỉ biết ngồi bên bếp lửa, không dám ra khỏi nhà, mưa đá cũng nhiều lắm. Có những đợt mưa, hòn đá to như nắm tay rơi xuống, nhưng vì mái nhà bằng ván gỗ nên cũng không sao. Nếu mình lợp ngói thì mưa đá rơi sẽ vỡ, lợp tranh dễ bị thủng, mất công sửa đi thay lại.

Theo người dân bản Cột Mộc, trước đây 100% hộ dân, nhà đều làm bằng gỗ, từ mái nhà đến hàng rào, đâu đâu cũng là gỗ long lanh. Gỗ long lanh rất tốt, nắng không hỏng, mưa không dột. Ở nơi thâm sơn cùng cốc, cuộc sống tự cung tự cấp, ngói không có nên chỉ có gỗ là thứ tốt nhất để dùng. Hiện ở bản, những ngôi nhà lợp mái long lanh toàn là nhà cũ, ít nhất cũng đã làm cách đây vài ba chục năm.

Nhà lợp mái nhà bằng gỗ long lanh giữ được lâu, có những ngôi nhà để gần trăm năm không bị mục, cong vênh nên người dân ưa chuộng. Để làm mái lợp, người dân cưa ngang thân cây thành từng khúc rồi chẻ dọc theo thớ. Gỗ làm mái phải có thớ thẳng dài, có những cây gỗ to cả người ôm mà không dùng cưa, hàng nghìn tấm ván vẫn cứ thẳng tắp như xẻ bằng máy hiện đại.

Cũng giống như bao người dân trong bản, ông Khua từ khi sinh ra đã thấy những ngôi nhà này. Có nhà thì làm hoàn toàn bằng gỗ long lanh, cũng nhà làm khung bằng nghiến, lim… nhưng mái nhà thì chỉ là long lanh.

"Hỏi về nguồn gốc nhà long lanh thì được cha ông kể lại trước đây người Mông lợp bằng lá cây rừng hoặc cỏ nhưng khi thấy người Thái lợp nhà bằng gỗ thì người Mông bắt chước. Họ lên rừng tìm kiếm và chọn lọc từng loại gỗ nhưng cuối cùng chọn được gỗ long lanh tốt nhất và cũng từ đó người Mông làm bằng loại gỗ này", ông Khua kể.

Đứng cạnh những mái nhà rêu bám xanh là những ngôi nhà lợp bằng mái ngói pờ rô xi măng mọc lên. Lý giải cho việc này, trưởng bản Thào A Khua cho biết: Cũng đúng thôi cán bộ ạ! Những ngôi nhà long lanh ở mấy đời người rồi cũng đến lúc hư hỏng. Nó cũng giống như đám đất trên nương trồng ngô nhiều nay lại bạc màu mà, mình không bón phân thì cây không sống được. Gỗ long lanh trên rừng không còn nữa nay phải chuyển qua ngói hết. Thời trai trẻ chúng tôi đốn hạ nhiều lắm, ban đầu thì đốn những cây to, sau đó lần lượt đến cây nhỏ cũng đốn luôn.

Để bớt cái nóng từ những mái nhà gỗ long lanh "hết hạn sử dụng", người dân bản Cột Mộc nghĩ ra cách lợp chồng pờ rồ xi măng lên những mái nhà gỗ long lanh. "Ở đây đến mùa nắng, gió từ bên Lào thổi về, cây ngô, cây lúa trên nương cũng chết huống gì con người ở dưới mái nhà lợp pờ rô xi măng. Chúng tôi lợp chồng lên gỗ long lanh để giảm bớt được cái nóng. Hiện ở đây khi lợp lại mái nhà, ai cũng làm như vậy hết", ông Mùa A Chong đứng trước căn nhà mới sửa, nói.